Өнөөгийн байдал
ӨВӨРХАНГАЙ АЙМГИЙН ХАЙРХАНДУЛААН СУМ
СУМЫН ЕРӨНХИЙ ТАНИЛЦУУЛГА
Хайрхандулаан сум нь үе залгамжилсан Халхын сайн ноёны хошууны гол сум. Их хамжлагынхан болоод зүүн сумын хагасыг хамарсан нутаг бөгөөд 1921 оны Ардын хувьсгалын дараа нутаг хошууны нэрийг өөрчлөхөд Доной бэйсийн саналаар үе дамжсан Сайн ноёны шүтээн байсан Хан хөгшин уулаараа нутаг хошуугаа нэрлүүлсэн, ард түмэн нь үе үеэрээ амьдран буй хангай, хээр хосолсон нутаг юм.
Засаг захиргааны шинэ зохион байгуулалт явагдсан 1931 онд Өвөрхангай аймаг байгуулахад 7 сумыг нэгтгэж Хайрхандулаан, Гүннарийн гэсэн 2 сум болгон байгуулсан байна. Гүннарийн сумыг 1961 онд Хайрхандулаан суманд нэгтгэжээ.
· Бурхант, Нарт, Эмээлт, Дэрсэн хонхор, Аргуйт, Марзат гэсэн 6 багийн нийт 1114 өрхөд 3518 хүн амьдардаг.
· 323473 толгой малтай.
Газар зүйн байршил
Хайрхандулаан сум нь Өвөрхангай аймгийн нутгийн баруун хэсэгт, баруун урд талаараа Нарийнтээл, хойд талаараа Уянга, зүүн талаараа Тарагт, урд талаараа Гучин-ус сумтай хиллэж, Хангай нурууны өвөр, тал хээрийн бүсэд далайн төвшнөөс дээш 2000 - 2978 м өндөрт өргөгдсөн, 413,8 мянган кв.м газар нутгийг эзлэн оршдог Сумын төв Марзат Улаанбаатар хотоос 503 км, аймгийн төвөөс 75 км зайтай.
Байгаль, газарзүйн онцлог
Газарзүйн онцлог.Далайн түвшнээс дээш 1900 м өргөгдсөн.Физик газарзүйн хувьд Хангайн нурууны уулсын бүсэд багтдаг.
Газар хөдлөлийн эрчим 3-4 балл.
Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий хангайхээр буюу мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.
Цаг уурын нөхцөл.
Уур амьсгалын хувьд их газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Сүүлийн 3 жилийн дунджаар хур тунадасны хэмжээ 143,7 мм, гантай жилийн тунадас 77,3 мм байна. Монгол орны уур амьсгалын мужлалын хувьд авч үзвэл сумын нутгийн ихэнх хэсэг нь хуурайдуу сэрүүхэн зунтай, өвөлдөө цас ихтэй байдаг.
§ 1 дүгээр сарын дундаж
температур-21 °С
§ 7 дугаар сарын дундаж
температур+18 °С
§ жилийн дундаж салхины хурд4-8 м/с
§ жилийн хур тундасны нийлбэр255-337мм
Газар нутаг
Нийт газар нутгийн хэмжээ 413770.0 га.
|
Зориулалт |
Хэмжээ /га/ |
Нийт талбайд эзлэх хувь |
|
Хөдөө аж ахуйн газар |
408846.91 |
98.8 |
|
Ойн сан бүхий газар |
768 |
0.2 |
|
Усан сан бүхий газар |
500.23 |
0.1 |
|
Тусгай хэрэгцээний газар |
1 |
0.0002 |
|
Тосгон, суурингийн газар |
1808.57 |
0.4 |
|
Дэд бүтцийн газар |
1845.29 |
0.4 |
ЭДИЙН ЗАСАГ
Орон нутгийн төсөв.
Сумын төсвийн нийт орлого нь 101.3 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 2.2 сая төгрөг, аймаг, сумын өөрийн орлого 99.1 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг.
Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 288.5 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 63.0 хувь нь цалин, 7.0 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 19.4 хувийг урсгал шилжүүлэг, 10.6 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.
Эдийн засгийн бүтэц
Сумын хэмжээнд нийт 22 аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэн үйл ажиллагаа явуулж 69.1 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж улсад 2.2 сая, аймагт 71.4 сая, орон нутагт 27.7 сая нийт 101.3 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.
Газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхэлдэг1 хоршоо, 1 бүлэг, 41 иргэн, Оёдол, гутал үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 1 хоршоо, 4 иргэн, дугуй засвар 2 иргэн, төмөр хийц , гагнуурын чиглэлээр 2 иргэн, эсгий үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 2 иргэн, модон эдлэлийн чиглэлээр 2 иргэн, туслах аж ахуй эрхэлдэг 5 иргэн, худалдаа, үйлчилгээний чиглэлээр 2 хоршоо, 17 иргэн тус тус ажиллаж байгаа нь тус сумын үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэхэд нөлөөлж байна.
Хөдөө аж ахуй
Малын бүтэц
Сумын хэмжээнд 323473 толгой малтайгаас 134 тэмээ, 16196 адуу, 11154 үхэр, 143617 хонь, 152372 ямаа байна.
Газар тариалан
Сумын хэмжээнд нийт 12 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 5 га буюу 42 хувьд нь төмс, 3 га буюу 25 хувьд хүнсний ногоо, 3 га буюу 25 хувьд малын тэжээлийн ургамал, 1 га буюу 8 хувьд чацаргана тариалж байна.
Инженерийн дэд бүтэц
Зам тээвэр. Сумын газар нутаг дээгүүр Арвайхээр- Баянхонгорын чиглэлийг холбосон улсын чанартай 77 км авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.
Цахилгаан хангамж.Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2004 онд баригдсан 110/35/10квт-ийн дэд станцтай.
Ус хангамж.Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 3 гүний худаг, 36 м3 багтаамжтай 2 усан сан, 1 цагт 1.6 тн ус татах хүчин чадалтай 1 насос, 1 цагт 3.6 тн ус татах хүчин чадалтай 2 насосоор усыг шууд татан шугам хоолойгоор түгээж байна. Төвлөрсөн ус хангамжийн системд холбогдоогүй.
Дулаан хангамж. Сумын төвд төвлөрсөн уурын зуухтай ба албан байгууллага, аж ахуйн нэгж, төвд ойр айл өрхүүд нэгдсэн дулааны шугаманд холбогдсон. Соёлын төв тусдаа халаалттай.
НИЙГЭМ
Хүн ам, өрхийн тоо
|
Үзүүлэлт |
Эрэгтэй |
Эмэгтэй |
Нийт |
|
Хүн амын тоо |
1790 |
1728 |
3518 |
|
0-4 нас |
196 | 207 | 403 |
|
5-9 нас |
179 |
148 |
327 |
|
10-14 нас |
155 |
138 |
293 |
|
15-19 нас |
163 |
151 |
314 |
|
20-25 нас |
168 |
155 |
323 |
|
25-29 нас |
160 |
116 |
276 |
|
30-34 нас |
129 |
145 |
274 |
|
35-39 нас |
145 |
124 |
269 |
|
40-44 нас |
131 |
125 |
256 |
|
45-49 нас |
128 |
112 |
240 |
|
50-54 нас |
87 |
91 |
178 |
|
55-59 нас |
43 |
77 |
120 |
|
60-65 нас |
44 |
54 |
98 |
|
65-69 нас |
23 |
37 |
60 |
|
70-74 нас |
20 |
20 |
40 |
|
75-79 нас |
13 |
13 |
26 |
|
80-84 нас |
5 |
8 |
13 |
|
85-89 нас |
1 |
5 |
6 |
|
90-94 нас |
0 |
1 |
1 |
|
95-99 нас |
0 |
1 |
1 |
|
Өрхийн тоо |
|
|
1114 |
Шилжилт хөдөлгөөн
Тус сум нь аймагтай хил залгаа оршиж нийт хүн амын 22.1 хувь нь сумын төвд, 77.9 хувь нь хөдөөд амьдардаг, Эмээлт, Дэрсэн хонхор баг аймагтай хил залгадаг, Аргуйт баг сумын төвөөс алслагдмал оршдог.Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлж байна.
Сумын хүн амын 54.7 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 37.4 хувь нь хүүхэд, 7.9 хувь нь хөгшид байна.
Орон сууцны хангамж
Суманд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй. Шинээр орон сууцны барилга барих шаардлагатай.
Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж
|
1 |
Сургууль |
хүүхэд |
470 |
|
2 |
Сургуулийн дотуур байр |
хүүхэд |
51 |
|
3 |
Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв |
суралцагч |
0 |
|
4 |
Цэцэрлэг |
хүүхэд |
80 |
|
5 |
Эмнэлэг /хэвтэж эмчлүүлэх/ |
ор |
12 |
|
6 |
Спорт заал |
тоо |
1 |
|
7 |
Биеийн тамирын талбай |
м2 |
7200 |
|
8 |
Соёлын төв |
тоо |
1 |
|
9 |
Номын сан |
суудал |
30 |
|
10 |
Банк |
тоо |
2 |
|
12 |
Халуун ус |
шүршүүр |
1 |
Боловсрол
Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 18 бүлэгт 470 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 18 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 83.0 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 80.0 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь..
Төрийн өмчийн цэцэрлэгийн үндсэн сургалтанд 96, гэр цэцэрлэгт 150 хүүхэд хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 82,0 хувьд хүрсэн.
Сургууль
§ Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургууль
§ Марзат багийн Хайрханы хороонд байршилтай
§ 640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 470 хүүхэд суралцаж байна
§ 51 багш, ажиллагсадтай
§ 1985 онд ашиглалтанд орсон. 2005 онд их засвар хийгдсэн, тоосгон хийцтэй, чанар сайтай барилгатай.
Цэцэрлэг
§ Хүүхдийн цэцэрлэг Марзат багийн Хайрханы хороололд байршилтай
§ 75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 72 хүүхэд хүмүүжиж байна
§ 12 багш, ажиллагсадтай
§ 2010 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилгатай.
Соёл, спорт
Спорт заал болон спортын ордон байхгүй. Шаардлага хангасан спортын ордон шинээр барих шаардлагатай.
Соёлын төв
§ Соёлын төв
§ Марзат багийн Хайрханы хороололд байршилтай
§ 250 хүний суудалтай
§ 8 ажиллагсадтай
§ 2012 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга.
Ажиллах хүч
Ажиллах хүч салбараар: